Afgelopen 10 september kwamen drie activisten van actiegroep Unité Dignité Courage nationaal in het nieuws. Emery Mwazulu Diyabanza, Laehtia Babin en Sore Brama lopen die dag namelijk het Afrika Museum in Berg en Dal uit met een standbeeld wat daar tentoongesteld stond. Hun motivatie is simpel: het standbeeld is van de Congolese bevolking, en hoort niet in een Nederlands museum. Ze werden aangehouden door de politie en het beeld werd teruggeplaatst. In een museum in Parijs deden de activisten eerder precies zo’n actie. Op 14 oktober legde de Franse rechtbank ze daarvoor een geldboete van 2000 euro op! Die straf is stukken lager dan de maximale straf voor poging tot diefstal: 150,000 euro boete en 10 jaar cel.

Roofkunst is al langere tijd een onderwerp van discussie in Nederland. Nederlandse musea staan namelijk vol met belangrijke en waardevolle culturele voorwerpen die hier niet thuishoren. Tijdens koloniale tijden zijn veel grote schatten door dwang, geweld en plunderacties in Westerse handen gekomen. Het gaat om enorme aantallen: in het Rijksmuseum alleen al staan er zeker duizend artikelen ter discussie, maar verspreid over Nederland gaat het zeker om honderdduizenden voorwerpen van koloniale herkomst.

Het teruggeven van roofkunst is een belangrijke stap in het proces van dekolonisatie waar BIJ1 voor wil strijden. Nederland heeft een lang verleden van mensenhandel, slavernij, kolonialisme en uitbuiting ten behoeve van de eigen economische welvaart. Dit gaat gepaard met een zelfbeeld van superioriteit en onschuld. Het is belangrijk om als overheid te erkennen dat racisme en kolonialisme een belangrijke rol hebben gespeeld bij de vorming van onze samenleving, zodat ertegen kan worden opgetreden. Om kolonialisme in de Nederlandse samenleving echt te bestrijden zal er veel gerepareerd moeten worden.

Om kolonialisme in de Nederlandse samenleving echt te bestrijden zal er veel gerepareerd moeten worden.

Het gaat dan niet eens alleen om de materiële waarde van objecten die ten onrechte in Nederlandse handen zijn. Door koloniale bezittingen in handen te houden heeft Nederland de voorwerpen kunnen bestuderen en er kennis over kunnen opdoen, iets wat de landen van herkomst niet hebben kunnen doen. Bewoners van voormalige koloniën hebben al veel te lang geen toegang tot de voorwerpen en culturele uitingen die door hun voorouders zijn gemaakt, een privilege wat veel witte mensen wèl hebben

De weinige pogingen die worden gedaan om de roofkunst terug te geven aan de landen van herkomst verlopen niet altijd even soepel. Dit was onlangs nog te zien met de traditionele dolk (kris) van Indonesische verzetsstrijder prins Diponegoro, die hem aan het eind van de Javaanse oorlog in 1830 is afgepakt. De kris kwam in Nederland terecht, waar hij lange tijd werd vermist. In maart 2020 presenteerde koning Willem Alexander eindelijk een dolk aan Indonesië. Nog geen maand later maakte Indonesisch tijdschrift Tempo bekend dat het misschien helemaal niet de juiste dolk is.

Erkenning van onrecht

Om advies uit te brengen over de kwestie werd de Adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties door de Raad van Cultuur in het leven geroepen, onder leiding van Lilian Gonçalves-Ho Kang You. Op 7 oktober verscheen hun conclusie: geroofde kunst en culturele voorwerpen van voormalige koloniën moeten zo veel mogelijk worden teruggegeven. Het belangrijkste uitgangspunt van het advies is de erkenning van onrecht en de bereidheid om dit onrecht zoveel mogelijk te herstellen. Het betreft nog maar een advies, maar het is een belangrijke stap de goede kant op. We kunnen als Nederland namelijk niet vooruit naar een eerlijke en gelijkwaardige samenleving zonder de schade te erkennen die we voormalig gekoloniseerde landen hebben toegebracht, en hier actief reparaties op gaan uitvoeren.

Toch heeft het voorgestelde advies een belangrijk mankement: er ligt namelijk een flinke nadruk op het belang van claims, die moeten worden ingediend door de landen van herkomst. De adviescommissie noemt wel het belang van kennis over de herkomst en achtergronden van de Nederlandse koloniale collectie, en roept alle musea op om hier onderzoek naar te doen. Toch lijkt het aan de landen van herkomst te zijn om de geroofde artikelen eerst terug te vragen.

Ook kun je vraagtekens stellen bij de voorwaarden waaraan een cultureel artefact moet voldoen voor het volgens het advies onvoorwaardelijk moet worden teruggegeven. Er moet namelijk eerst kunnen worden aangetoond dat het voorwerp onvrijwillig uit het herkomstland is kwijtgeraakt. Op die manier hoeven voorwerpen die vrijwillig zijn afgestaan, door middel van handel of geschenken, niet te worden teruggeschonken. Maar hoe stel je de handelsgeschiedenis van een eeuwenoud voorwerp vast? Wie bepaalt dat de onrechtmatigheid voldoende is vastgesteld? Bovendien gaan we met die houding voorbij aan de ongelijkwaardige handelspositie van kolonie ten overstaan van de kolonisator: kan je in zo’n situatie eigenlijk ooit spreken van eerlijke handel?

Een samenleving tégen racisme en vóór dekolonisatie

Als Nederland een passieve houding aanneemt in het teruggeven van roofkunst, wordt de last bij het land van herkomst gelegd. Om een claim te leggen moeten die namelijk weten welke voorwerpen ze missen, in welk land die zijn beland, hoe ze daar terecht zijn gekomen, welke autoriteit ze daarvoor moeten aanspreken en dan ook nog een bereidwillige vertegenwoordiger zien te treffen. In zo’n bureaucratisch proces kan Nederland nog makkelijk achterover leunen. Als we reparaties willen doen is dat niet goed genoeg.

Het advies van de Raad van Cultuur is een goed begin, maar bereikt het echt dekolonisatie? BIJ1 stelt voor dat er uitgebreid en onafhankelijk onderzoek moet komen naar de roof van kapitaal en eigendom uit voormalige koloniën, maar ook van Joden in de Tweede Wereldoorlog, de waarde van gestolen arbeid van tot slaaf gemaakten en contractarbeiders, en de gelden die Indonesië heeft betaald in ruil voor de soevereiniteitsoverdracht. Nederlandse culturele instellingen zullen vervolgens zelf contact moeten zoeken met de rechtmatige eigenaren, of dit nu lokale overheden of nazaten van de makers of eigenaars zijn. Ze zullen overleg moeten plegen, advies en kennis moeten uitwisselen over de conservatie van waardevolle voorwerpen. De bewijslast komt te liggen bij de Nederlandse instelling: is er bewijs dat het voorwerp wèl rechtmatig is verworven? Alleen dan is er reden om ze in Nederlandse musea te laten blijven.

BIJ1 is voor een Nederland waarin erkenning is voor het verleden van mensenhandel, slavernij, kolonisatie en uitbuiting. Die periode van onrecht kan niet worden afgesloten als we niet bereid zijn actie te ondernemen om scheve verhoudingen weer recht te zetten. Dat wil zeggen dat we actief gaan zorgen dat de gestolen schatten worden teruggegeven. We zorgen dat er erkenning komt voor de schade die vroeger en vandaag nog door kolonisatie wordt veroorzaakt. En we zetten stappen om die schade te repareren. Alleen op die manier bewegen we naar een samenleving tégen racisme en vóór dekolonisatie.